نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• اکبر احمدی

استادیار گروه اقتصاد کاربردی، پژوهشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

چکیده

چکیده گسترده
معرفی:
یکی از مباحث جدی که در سالهای متمادی مورد توجه و بررسی سیاستگذاران و فعالان اقتصادی و بازرگانی کشور قرار داشته، موضوع صادرات غیرنفتی و مشکلات و موانع موجود بر سر توسعه آن می‏باشد. این مسئله از آنجا نشات می‏گیرد که موضوع توسعه صادرات، به عنوان یک راهبرد تجاری، عامل و در بعضی مواقع به عنوان موتور محرکه رشد اقتصادی و پیشرفت و توسعه در کشورها شناخته شده است. به همین ترتیب شناسایی و تلاش برای رفع عواملی که مانع توسعه صادرات می شوند، نیز دارای اهمیت خاصی است، زیرا توسعه صادرات و ارزآوری علاوه بر اینکه به افزایش درآمد ملی و بهبود تراز خارجی کمک می کند بلکه در شرایط تحریمهای اقتصادی و از منظر سیاسی نیز می تواند به قدرت چانه زنی کشور در صحنه بین المللی کمک کند.
برخی از مشکلات و نارسایی‏های توسعه صادرات یا توسعه بازارهای هدف داخلی هستند مانند بالابودن قیمت تمام شده کالای ایرانی در مقایسه با محصولات رقیب بدلیل غیر واقعی بودن نرخ ارز، عدم آگاهی صادرکنندگان از انواع خدمات صادراتی بانک ها، زمان بر بودن فرایند پرداخت تسهیلات، پایین بودن بهره‎وری عوامل تولید و ... و برخی نیز خارجی هستند مانند سیاستهای تجاری خصمانه کشورهای قدرتمند جهانی و عدم امکان حضور در مجامع و سازمانهای  تسهیل کننده تجارت  بین‏الملل ازسوی دیگر. اولویت بندی این مسائل و مشکلات برای رفع آنها دارای اهمیت است. 
 
متدولوژی:
این پژوهش از منظر هدف کاربردی و از منظر گردآوری داده ها توصیفی-پیمایشی و از منظر تکنیک تحلیل داده ها، مبتنی بر الگوهای تصمیم گیری چند شاخصه می باشد. از آمارهای ثبتی گمرک جمهوری اسلامی در سالهای 1380 تا 1397 و نیز داده های کیفی حاصل از نظرسنجی سازمان توسعه تجارت کشور از صادرکنندگان کالا در سالهای 1396 و 1397، به ترتیب برای تحلیل وضعیت گذشته صادرات کالاهای غیر نفتی، و شناسایی، طبقه بندی و اولویت بندی موانع صادراتی استفاده شده است. تمام موانع و مشکلات صادراتی بر اساس نظراتی که توسط صادرکنندگان کالا در قالب نظرسنجی و سوال باز، ابراز شده، دسته بندی شده اند. بر اساس آمارنامه های گمرک کشور، سالانه حدود 4000 کد کالای صادراتی از کشور خارج می شود که هر یک از آنها در فرآیند صادرات ممکن است با موانع و مشکلاتی مواجه باشند که بعضی از آنها مهم و بعضی نیز از اهمیت کمتری برخوردارند. با استفاده از اطلاعات جمع آوری شده، مسائل و موانع توسعه صادرات شناسایی و با روش تحلیل سلسله مراتبی فازی اولویت بندی شده اند. فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی  برای تصمیم‌گیری با معیارهای چندگانه در زمانی که ارزیابی معیارها و گزینه ها با عدم اطمینان و عدم دقت مواجه است و اعداد قطعی و دقیق برای نشان دادن قضاوت های زوجی مناسب نیست، به‌کار می‌رود. این روش به عنوان یکی از روشهای جبرانی- امتیازی، مساله را به سطوح مختلف هدف، معیارها، زیر معیارها و گزینه ها تقسیم می کند و در جهت مقابله با ابهام، از اعداد فازی مثلثی برای مقایسه گزینه ها استفاده می کند. مزیت این روش نسبت به روشهای اقتصادسنجی که در تعیین میزان اهمیت و وزن یک عامل یا متغیر مستقل در متغیر وابسته بکار می روند، اینست که در این مدلها، تعداد گزینه ها (متغیرهای مستقل) محدودیتی ندارند . و بزرگترین نقص آن، امکان وجود ناسازگاری در قضاوت کارشناسان است . چنانچه نرخ ناسازگاری در قضاوت افراد زیاد باشد، نتایج الگو قابل اعتماد  نخواهند بود.
 
یافته­ها:
یافته های این مقاله نشان می دهد که میزان صادرات کالاهای غیرنفتی کشور طی سالهای 1380 تا 1397 نسبت به پیش بینی های برنامه ششم توسعه کمتر محقق شده و تمرکز صادراتی هم از حیث بازار و هم از حیث تنوع و تعداد کالا کاهش یافته است. طی مدت مطالعه به طور متوسط 25 درصد ارزش کل صادرات غیرنفتی سالانه حاصل فروش تنها 5 قلم کالا بوده است. تعداد کشورهای واردکننده کالا از ایران نیز از 170 کشور به عنوان بازار هدف در سال 1387 به 147 کشور در سال 1397 تقلیل یافته است. بیش از 80 درصد ارزش صادراتی کالاهای غیرنفتی کشور در سال 97 از طریق تنها 9کشور محقق شده است. یعنی توسعه صادرات کالاهای غیرنفتی علیرغم افزایش در ارزش، اما بدلایل مختلف از جمله تحریم‏های سیاسی و اقتصادی، به سمت تمرکز شدید بر برخی از کشورها حرکت کرده است. سهم چهار کشور امارات متحده عربی، چین، عراق و جمهوری کره، مجموعا بیش از ارزش صادرات به 145 کشور دیگر به عنوان مقصد کالاهای صادراتی ایران در سال 97 بوده است.
 
نتیجه:
بر اساس نتایج حاصل از اولویت بندی مسائل و مشکلات توسعه صادرات کالا در این مقاله، مسائل مربوط به بخش «تولیدکالای صادراتی» دارای بیشترین اهمیت است و پس از آن «فرایند صادرات»  و «فضای سیاسی و اقتصادی کلان کشور» در اولویت قرار دارند. ده مشکل اصلی بر سر توسعه صادرات کالاهای غیرنفتی ایران عبارتند از: بالابودن هزینه تمام شده محصول، بالابودن نرخ ارز مربوط به مواد اولیه وارداتی، تحریم‏های آمریکا بر علیه کشور، بالابودن نرخ حمل و نقل و انتقال محصول به بازارهای هدف، قیمت گذاری محصول مبتنی بر نگاه کوتاه مدت و کسب سود، سیاستهای خارجی کشور، عدم شناخت سلیقه و نیاز مخاطبین، اعمال نرخ‏های تعرفه بالا از سوی کشورهای هدف، بالابودن هزینه‏های اخذ مجوز فروش محصول از نهادهای داخلی، بالابودن سهم مالیات بر واردات مواد اولیه و هزینه‏های ترخیص کالا در گمرک.
 

کلیدواژه‌ها

• تجارت بین الملل
• صادرات کالاهای غیرنفتی
• موانع و مشکلات صادراتی
• اولویت بندی
• AHP فازی

موضوعات

• تجارت بین الملل

عنوان مقاله [English]

An Analytical Review and Prioritization of Barriers to the Development of Non-Oil Exports in Iran: FAHP Approach

نویسنده [English]

• Akbar Ahmadi

Member of the Applied Economics Group, Economic Research Institute, Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran."

چکیده [English]

EXTENDED ABSTRACT
INTRODUCTION
One of the serious issues that has been considered and examined by policymakers, economic, and trade professionals in Iran for many years is the development of non-oil exports and the existing obstacles to its development. This issue arises from the fact that export development, as a trade strategy, is recognized as the engine of economic growth, progress, and development in countries. Similarly, identifying and striving to remove the factors that hinder export development is also of particular importance. This is because export development and foreign exchange generation, in addition to increasing national income and improving the foreign balance, can also enhance the country's bargaining power on the international stage, especially in times of economic sanctions and from a political perspective.
Some of the problems and shortcomings in export development or target market expansion are domestic, such as the high production cost of Iranian goods compared to competing products due to the unreal exchange rate, exporters' lack of awareness of various banking export services, the lengthy process of granting loans, and low productivity of production factors, among others. On the other hand, some problems are external, such as the hostile trade policies of powerful global countries and the inability to participate in international trade-facilitating forums and organizations. Prioritizing these issues and challenges for resolution is of great importance."
METHODOLOGY
The research follows an applied methodology using a descriptive-survey approach for data collection. It analyzes customs records from 2001 to 2018 and qualitative data from a 2017-2018 survey of exporters by the Trade Promotion Organization of Iran to identify and prioritize export barriers.
The data analysis is conducted using the Fuzzy Analytical Hierarchy Process (FAHP), a method designed for decision-making under uncertainty. FAHP uses triangular fuzzy numbers to evaluate and compare export barriers based on multiple criteria. This method allows for flexibility in the number of independent variables but may face reliability issues if expert judgments are inconsistent. The study aims to systematically rank the key barriers to non-oil export development.
FINDINGS
The findings of this article reveal that the country's non-oil exports from 2001 to 2018 fell short of the projections outlined in the Sixth Development Plan. Both market concentration and the diversity of exported goods have declined. On average, 25% of the total annual value of non-oil exports during the study period came from the sale of just five products. The number of countries importing goods from Iran also decreased from 170 in 2008 to 147 in 2018. In 2018, more than 80% of the value of non-oil exports was concentrated in just nine countries. This indicates that despite an increase in export value, non-oil exports have become heavily concentrated in a few countries, largely due to factors like political and economic sanctions. In fact, the combined export value to four countries—UAE, China, Iraq, and South Korea—exceeded the total export value to the other 145 countries in 2018.
 
CONCLUSION
According to the prioritization of export development challenges in this article, the most important issues relate to the "production of export goods," followed by the "export process" and the "overall political and economic environment" of the country. The ten main barriers to the development of non-oil exports in Iran are:
 

High production costs,
High exchange rates for imported raw materials,
U.S. sanctions against Iran,
High transportation costs to target markets,
Short-term product pricing strategies focused on immediate profit,
Foreign policy issues,
Lack of understanding of customer preferences and needs,
High tariff rates imposed by target countries,
High costs for obtaining sales permits from domestic authorities,
High taxes on the import of raw materials and high customs clearance costs.

​

کلیدواژه‌ها [English]

• International Trade
• Non-Oil Exports
• Export Barriers
• prioritization
• Fuzzy AHP