TY - JOUR ID - 16961 TI - منافع اقتصادی رودخانه کارون: آیا جامعه برای حفاظت از این رودخانه حاضر به پرداخت است؟ JO - فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد مقداری JA - JQE LA - fa SN - 2008-5850 AU - منتظرحجت, امیرحسین AU - منصوری, بهزاد AU - افقه, سید مرتضی AU - کیانی ده کیانی, زهرا AD - دانشیار اقتصاد، گروه اقتصاد، دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی، دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران AD - دانشیار آمار، گروه آمار، دانشکده علوم ریاضی و کامپیوتر، دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران. AD - دانش‌آموخته اقتصاد، گروه اقتصاد، دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی، دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران. Y1 - 2021 PY - 2021 VL - 18 IS - 2 SP - 1 EP - 12 KW - تمایل به پرداخت نهایی KW - ارزش سرمایه‌ای KW - مدل لاجیت با پارامترهای تصادفی DO - 10.22055/jqe.2017.19103.1463 N2 - معرفی:رودخانه کارون یکی از مهم­ترین رودخانه­های جنوب و جنوب غرب کشور است که در تولید برق، کشت محصولات مختلف کشاورزی و آب مصرفی بسیاری از شهرهای استان خوزستان نقش موثری ایفا می­کند. اما با وجود اهمیت بسیار زیاد این رودخانه، طی سال­های اخیر دچار مدیریت ناکارا و برداشت­های بی­رویه، سدهای بدون مطالعات پایه و عدم بهره­وری در استفاده از آب دچار شده است. امروز نیز بحث انتقال آب سرچشمه­های کارون برای مصرف شرب استان­های دیگر مطرح است که قطعا بدون در نظر گرفتن ارزش واقعی آب این رودخانه و بهره بردن از مکانیزم بازار این انتقال غیر بهینه خواهد بود. تمامی این مشکلات در نبود اطلاع از ارزش واقعی این رودخانه به عنوان یک موهبت طبیعی است. این مطالعه کوشید با استفاده از روش مدل­سازی انتخاب ارزش اقتصادی منافع غیر مستقیم رودخانه کارون را برای بخش کوچکی از استفاده­کنندگان آن یعنی ساکنان شهرستان اهواز استخراج نماید. بدیهی است که با دخیل کردن تمامی جامعه برخوردار از منافع این رودخانه و لحاظ نموئن سایر منافع آن، اعداد بدست آمده بسیار بزرگتر و دقیق­تر خواهد بود و این مهم می­تواند به عنوان هدف اصلی تحقیقات آتی قرار گیرد. متدولوژی:جهت استخراج ارزش ویژگی­های رودخانه از روش مدل­سازی انتخاب و مدل لاجیت با پارامترهای تصادفی در دو شکل ساده و مرکب استفاده شد. در اجرای مدل­سازی انتخاب سه مرحله وجود دارد. در مرحله اول لازم است ویژگی­های غیربازاری رودخانه کارون مشخص شوند. سپس در مرحله­ی بعد می‌بایست مجموعه­های انتخاب مشخص گردند و در نهایت پرسشنامه مربوطه طراحی شود. بدین منظور، تلاش شد تا حد امکان از پیشینه تجربی تحقیق بهره برده شود و ویژگی­ها به­گونه­ای انتخاب شوند که سازگاری لازم تامین شود. در این مطالعه، ویژگی‌های چشم­انداز شادی­بخش طبیعی، حفظ تنوع زیستی، کارکرد اکولوژیکی و کارکرد آموزشی رودخانه کارون انتخاب شدند. در مرحله سوم برای هر یک از ویژگی‌ها، سه سطح در نظر گرفته شد. اولین سطح یا سطح مبنا، وضعیت کیفی موجود خدمات رودخانه را نشان می‌داد و دو سطح بعدی، سطح متوسط و خوب خدمات کیفی رودخانه را نسبت به وضعیت موجود ارایه می‌کرد. با توجه به این­که هدف این مطالعه محاسبه تغییرات رفاه افراد است، یک گزینه پولی نیز به عنوان آخرین سوال از افراد پرسیده شد. این ارزش پولی براساس هزینه ورودی پارک­های ملی در ایران و مشاوره با کارشناسان سازمان حفاظت محیط زیست استان خوزستان محاسبه شد. قیمت­های استفاده شده در این تحقیق به ترتیب 0، 45000 و 70000 ریال تعیین گردید. داده­های مورد نیاز از طریق تکمیل پرسشنامه از خانوارهای شهرستان اهواز در سال 1394 گرد­آوری گردید. به منظور طراحی مدل‌سازی انتخاب پنج کارت‌ طراحی ‌شد. روش ایجاد کارت‌ها به این صورت بود که با استفاده از تکنیک طرح کسری و حذف حالات غیر محتمل در نرم‌افزار SPLUS، ده حالت مختلف بین چهار ویژگی رودخانه و هزینه‌ی محافظت از آن انتخاب شد. حالات غیر محتمل، حالاتی هستند که در آنها سطح پایین ویژگی رودخانه با هزینه حفاظت بسیار بالا یا سطح بالای ویژگی با هزینه حفاظت بسیار پایین در یک گزینه قرار گرفته‌اند. سپس ده حالت بدست آمده در 5 کارت دارای دو سناریوی Z و T و یک سناریوی پایه تنظیم شد. به منظور استفاده از نظر صاحب­نظران دانشگاهی و ارتقاء سطح کیفی کارت‌ها، برای تعدادی از اعضای هیات علمی اقتصاد محیط زیست ارسال شدند. سپس با استفاده از نظرات کارشناسی آنها، کارت‌ها اصلاح و برای بررسی شفافیت و قابل فهم بودن آنها، بین شماری از پاسخ دهندگان (که به صورت تصادفی انتخاب شدند) توزیع شدند. از بررسی کارت‌های گردآوری شده و اخذ نظر کارشناسان سازمان حفاظت محیط زیست، کارت‌ها نهایی شدند.در تحقیق حاضر، به منظور کنترل ناهمگنی در ترجیحات افراد از مدل RPL در دو شکل ساده و دارای متغیرهای کنشی (مرکب) استفاده شد. به منظور برآورد متغیرها، داده­های گردآوری شده وارد نسخه­ 12 نرم­افزار STATA شدند و به روش حداکثر درستنمایی مدل­ها برآورد شدند. نتایج نشان داد که در مدل ساده تمامی ضرایب (به جزء C3) در سطح قابل قبول آماری معنی­دار بوده و دارای علامت مورد انتظار بودند. علامت مثبت ضریب ویژگی­های رودخانه نشان داد که با بهبود ویژگی‌های کیفی رودخانه مطلوبیت افراد افزایش می­یابد. همچنین علامت منفی ضریب هزینه­ی محافظت نشان داد که با پرداخت هزینه برای محافظت رودخانه مطلوبیت افراد کاهش می­یابد. نسبت درستنمایی نشان داد که فرضیه صفربودن همزمان تمامی متغیرها در سطح 1% رد می­شود و مدل از اعتبار کافی برخوردار است. یافته ها:با مقایسه لگاریتم درست‌نمایی برای دو مدل RPL ساده و مرکب، برتری مدل مرکب نسبت به مدل ساده آشکار گردید. با وارد شدن متغیرهای کنشی به مدل پایه، لگاریتم درستنمایی از 38/690- به 68/575- کاهش‌یافت. همچنین، بر اساس نسبت درست‌نمایی فرضیه صفر بودن همزمان تمامی ضرایب در سطح 1% رد ‌شد و مدل مرکب از اعتبار کافی برخوردار بود. بر اساس معنی‌داری ضرایب و علامت آنها نیز مدل کنشی بر مدل پایه برتری داشت. تمامی ضرایب ویژگی‌های رودخانه اعم از چشم‌انداز طبیعی، کارکرد اکولوژیکی، حفظ تنوع زیستی و کارکرد آموزشی دارای علامت مثبت بودند. علامت مثبت این ضرایب نشان داد که در صورت بهبود هر یک از ویژگی‌های رودخانه، مطلوبیت پاسخ‌دهنده نسبت به وضعیت پایه افزایش می‌یابد. همچنین، تمامی این متغیرها در سطح آماری 1%، 5% و 10% معنی‌دار هستند. متغیر قیمت در سطح 1% معنی‌دار بود و دارای علامت منفی که نشان می‌دهد پاسخ‌دهندگان ترجیح می‌دهند در برنامه‌های حفاظتی که به هزینه‌های اضافی نیاز ندارند، شرکت کنند. بنابراین علامت منفی ضریب پرداخت نشان‌دهنده تأثیر منفی آن بر مطلوبیت فرد است. بر اساس نتایج بدست آمده، از تقسیم ضریب ویژگی‌های رودخانه بر ضریب هزینه در مدل RPL مرکب، تمایل به پرداخت نهایی برای هریک از ویژگی­ها استخراج شد تمایل به پرداخت نهایی مبادله بین پول و ویژگی مورد نظر را با فرض ثبات سایر شرایط نشان می‌دهد. به بیانی دیگر، نرخ نهایی جانشینی بین ویژگی‌های رودخانه و متغیر هزینه را نشان می‌دهد. به‌عنوان نمونه، چنانچه چشم‌انداز طبیعی رودخانه از وضعیت غیرقابل‌قبول به وضعیت کمتر رضایت‌بخش (A2) بهبود ‌یابد، هر یک از استفاده‌کنندگان غیرمستقیم رودخانه، به‌طور متوسط حاضر به پرداخت 127810 ریال در ماه هستند (معادل سالانه 1533720 ریال). بیشترین تمایل به پرداخت استفاده‌کنندگان غیرمستقیم مربوط به کارکرد اکولوژیکی در سطح خوب است. برای این ویژگی رودخانه، تمایل به پرداخت مربوط به سطح خوب برابر 212270 ریال در ماه به‌دست آمد.به منظور محاسبه منافع اجتماعی سالانه رودخانه کارون،  اعداد بدست آمده برای تمایل به پرداخت نهایی تمامی ویژگی­ها به کل جمعیت برخوردار از این ویژگی‌ها تعمیم داده شد. عدد حاصل قیاسی از منافع اجتماعی سالانه رودخانه کارون بود که از خدمات کیفی و غیربازاری آن حاصل می‌شود. بنابراین، منافع اجتماعی سالانه ناشی از خدمات استفاده‌ای غیرمستقیم رودخانه کارون از حاصل­ضرب جمعیت شهرستان اهواز (1450000 نفر) در مجموع تمایل به پرداخت نهایی تمامی ویژگی­ها در سطح خوب برابر 1249 میلیارد ریال محاسبه شد.اما منافع اجتماعی سالانه ارزش سرمایه‌ای این رودخانه را نشان نمی‌دهد چرا که این منافع هرساله و به صورت پیوسته برای یک دوره بلندمدت ادامه خواهد داشت. از این­رو اعداد بدست آمده برای یک دوره بلندمدت تنزیل گردید. در نبود نرخ تنزیل اجتماعی از نرخ بهره واقعی بخش کشاورزی و منابع طبیعی (20 درصد) استفاده شد. ارزش سرمایه‌ای منافع استفاده­ای غیر مستقیم رودخانه برابر  19825 میلیارد ریال به‌دست آمد. البته اعداد بدست آمده تنها از ارزشگذاری منافع استفاده­ای غیر مستقیم رودخانه بدست آمده است. بدیهی است چنانچه در مطالعات آتی سایر منافع رودخانه اعم از استفاده­ای (مستقیم و بالقوه) و غیر استفاده­ای محاسبه و به عدد بدست آمده از این مطالعه اضافه گردند، ارزش سرمایه­ای رودخانه کارون بیشتر آشکار خواهد شد.نتیجه:نتایج این مطالعه به عنوان یک مطالعه پایه می­تواند در سیاست­گذاری­های زیست محیطی مورد استفاده قرار گیرد. از آن جمله می­توان از نتایج این مطالعه در ارزیابی اقتصادی-زیست­محیطی طرح­هایی که در بستر رودخانه یا در رابطه با آن در آینده اجرا خواهند شد، بهره برد. بدیهی است عدم انجام چنین ارزیابی­هایی منجر به تخصیص غیربهینه منابع رودخانه خواهد شد و آثار زیان‌بار زیست­محیطی مانند ریزگردها را درپی خواهد داشت.مساله تخصیص آب رودخانه نیز می­بایست با توجه به ارزش اقتصادی آن صورت گیرد. هرگونه تخصیص بین حوزه­ای آب توسط دولت، یک تخصیص غیر بهینه خواهد بود و می­بایست از مکانیزم بازارهای آب بین استانی در این زمینه بهره برد. نتایج این مطالعه می‌توانند به عنوان یک مبنا در جهت تعیین قیمت آب در این بازار مورد توجه قرار گیرند، چرا که اعداد بدست آمده، تمایل به پرداخت افراد را برای استفاده از منافع رودخانه کارون به خوبی بازتاب می­دهند. البته روش­های قیمت­گذاری و ارزش‌گذاری بسیار متنوع بوده و این تحقیق ادعایی مبنی بر برتری نسبت به روش­های دیگر موجود در ادبیات موضوع ندارد. UR - https://jqe.scu.ac.ir/article_16961.html L1 - https://jqe.scu.ac.ir/article_16961_35a200ce9c2d0dd848cb1be26aa74b56.pdf ER -